काठमाडौं- जनकपुर आसपासका बासिन्दा कुर्था-जयनगर रेल सञ्चालन हुँदा उत्साहित भए पनि रेल सेवाको क्षमता कम हुँदा स्थानीयवासीको माग पूरा गर्न सकेको छैन।

दैनिक एउटा रेल दुईपटक आउने र जाने गर्दा धेरै यात्रु चाहेर पनि रेल चढ्न पाइरहेका छैनन्। झण्डै तीन सय सिट क्षमता रहेकामा खाँदिएरसमेत झण्डै सात सय यात्रु चढिरहेको नेपाल रेल्वे कम्पनी लिमिटेडले जनाएको छ।

दुई रेल भए पनि नियमितरुपमा एउटा मात्रै सञ्चालन गर्न सकिएको कम्पनीका महाप्रबन्धक निरञ्जन झाले बताए। उनका अनुसार नियमित मर्मतका लागि र एउटा रेल बिग्रँदा अर्काेले सहायता गर्नुपर्दा एउटा मात्रै नियमित सञ्चालन हुँदै आएको छ। यहाँ बसलगायतका सवारीसाधन नियमित नभएको र भाडादर पनि बढी हुँदा यात्रु रेलप्रति नै आकर्षित रहेका छन्। उनले भने, 'अबका महिनामा यात्रु अझै बढ्ने भए पनि रेलको क्षमता नै कम छ।'

यो खण्डमा रेलको पूर्वाधार विसं २०७८ चैत १९ शुभारम्भ भएर त्यसको भोलिपल्टबाट नियमित सञ्चालन भएको थियो। ट्रयाक निर्माण सकिएको र रेल सेट खरिद गरेर पनि लामो समयसम्म त्यसै रहेकाले पनि तत्काल सञ्चालन गर्नु चुनौती रहेको प्रमुख झाले बताए। उनले भने, 'झण्डै १० वर्षदेखि त्यहाँ रेल चल्न सकेको थिएन र नेपाल भारत सीमामा रेल त्यसै छोपेर राखिएको थियो।'

रेल खरिद पहिले नै संरचनागत सुधार गर्नुपर्ने भए पनि त्यो नगरी हतारिएर खरिद भएको प्रमुख झाले बताए। ट्र्याक बनिसकेको र रेल खरिद भएकाले जनस्तरबाट दबाब रहेको र तत्काल सुरु गर्न आवश्यक रहेको उनले बताए। उनले भने, 'जनशक्ति व्यवस्थापन, रेलको वास सेन्टर, फ्युल स्टेशन, वासिङ सेन्टर बनाउनुपर्नेलगायतका संरचना विकास गर्नुपर्ने थियो। तर संरचना नबन्दै रेल चलाउन थाल्नुपर्ने भयो।'

आजसम्म पनि रेलका विभिन्न संरचना बन्न बाँकी छ। यसअघिको व्यवस्थापनबाट भारतको कोनकोन रेल्वे कर्पाेरेशन लिमिटेडसँग करार सम्झौता भएको भए पनि रकम अभावका कारण खरिद हुन नसकेको प्रमुख झाले बताए। आवश्यक संरचना निर्माणका लागि प्रक्रिया सुरु गर्दा रेल चलाउन झण्डै चार/पाँच महिना ढिलाइ हुनसक्ने र रेल कहिले चल्छ भनी धेरैको उत्सुकता रहेको थियो । उनले भने, 'त्यतिबेला रेल तत्काल चलाएर आवश्यक सुधार गर्ने सोच बनाइएको थियो।'

अहिले धनुषा जिल्लामा पर्ने कुर्थाबाट ३४ दशमलव नौ किमी ट्याक सञ्चालनमा छ। बर्दिवासको बिजुलपूरासम्म १७ किमीमा ट्याक निर्माण सकिएर सञ्चालन गर्न हुने भएको छ। बिजुलपूराबाट बर्दिवाससम्म १८ किमीमा पनि रेलमार्ग निर्माण हुने र अबको केही वर्षपछि ७० किमी रेल चलाउनुपर्नेछ। उनले भने, 'त्यहाँ आवश्यकता र मागका आधारमा रेल पनि सानो रहेको छ।'

अहिले एउटा रेलमा उभिएर र बसेर गरी झण्डै ६५० जनासम्म अटाउँछन्। अहिले कम्पनीसँग दुई थान रेल सेट रहेको छ। दुवै रेल सातामा एकएक दिन गरी दुई दिन नियमित मर्मतका लागि पठाइन्छ। आइतबार एउटा र एउटा सोमबार पठाइने गरिन्छ। मर्मतको दिनमा रेल दिनभर ‘सर्भिस सेन्टर’ हुने र चलाउन नसकिने उनले बताए। उनले भने, 'नियमितरुपमा दुई रेल चलाउन हामीसँग तीन वटा हुनुपर्छ।' 

रेल सञ्चालन गर्दा यात्रुबाहक रेलसँगै मालबाहक रेल आवश्यकपर्ने प्रमुख झाले बताए। अहिले एउटा रेल दुई पटक आउने र जाने गरेकामा टिकटबाट झण्डै सात करोड रुपैयाँ आम्दानी हुन्छ। तीन पटक चलाउँदा बढीमा १० करोड रुपैयाँसम्म आम्दानी हुनसक्ने र मालबाहक चल्दा थप रकम आम्दानी हुनसक्ने उनले बताए। 

अहिले रेल सञ्चालनका प्राविधिक कामका लागि भारतीय जनशक्ति करारमा काममा लगाइएको छ। आगामी दिनमा नेपाली जनशक्तिलाई तालिम दिएर दक्ष बनाउँदा महँगो तिरेर अरु देशबाट ल्याउनु ल्याउनु नपर्ने उनले बताए। 

त्यस्तै आफ्नै फ्युलिङ सेन्टर बनाउँदा थप २८ प्रतिशत कर तिर्नु पर्दैन भने वर्कसप बनाउँदा वार्षिक १० करोड रुपैयाँ जोगिन्छ। वासिङ सेन्टर झण्डै एक करोड जोगिन्छ। सरकारले त्यसका लागि आवश्यक संरचना निर्माण गर्न सहयोग गर्नुपर्ने उनले बताए। उनले भने, 'त्यसका लागि हामीले रेल विभागमार्फत मन्त्रालयमा लिखित माग गरिएको छ।' 

विसं २०७७ को फागुन ४ गते मन्त्रिपरिषद्ले भारतीय कम्पनीसँग सम्झौताअनुसार संरचनाका लागि आवश्यक रकम अर्थ मन्त्रालयले निकासा दिने निर्णय गरेको थियो। कम्पनीले अझैसम्म रकम नपाएको र अर्थ मन्त्रालय धाइरहेको उनले बताए। अघिल्लो व्यवस्थापनले गरेको सम्झौताका लागि सरकारले रकम छुटयाएको थियो। उनले भने, 'त्यही सम्झौताअनुसार नै पाउनुपर्ने  रकम पनि म आएपछि आएको छैन।'

कुनै पनि संस्थालाई जुनसुकै काम गर्न सरकारले बीउ पुँजी दिने र संस्थालाई आफ्नो खुट्टामा हिँड्ने बनाउने प्रमुख झाले बताए। यात्रुको चाप धेरै भए पनि कम्पनीसँग किन्ने पैसा नभएको उनले बताए। दुई थान हुँदा एक थान मात्रै नियमितरुपमा चलाउन सकिएको हुँदा थप एक हुँदा नियमित दुई चलाउन सकिनेछ। थप एक थान यात्रुबाहक र एक थान मालबाहक रेल चाहिने कम्पनीले माग गर्दै आएको छ। उनले भने, 'पैसा नभएपछि योजनाले मात्रै गर्न सकिँदैन। यति भए पनि नाफामा लैजान सकिन्छ।' 

रकम निकासको माग गर्दै अर्थ मन्त्रालयमा फेरि पनि फाइल पठाइएको कम्पनीले जनाएको छ। पैसा आएपछि वर्कसप बनाउन नसकिए पनि फ्युलिङ सेन्टर र वासिङ सेन्टर बनाइने उनले बताए। ती संरचना बनेपछि पाँच/सात करोड जोगिन्छ। नेपाली जनशक्ति नियुक्त गर्नका लागि सङ्गठन र व्यवस्थापन (ओएण्डएम) गर्न टिम बनाएको र त्यसको फाइल मन्त्रालयमा रहेको छ। मन्त्रालयबाट स्वीकृत भएपछि काम गरेर १५/२० दिनमै लोकसेवालाई दिइनेछ। उनले भने, 'जनशक्तिलाई तालिम गरेपछि आफैँले गर्न सक्छ।' 

घाटा कम गर्न आवश्यक संरचना निर्माण गर्नुपर्ने, कर्मचारी नेपाली नियुक्त गरेर तालिम दिनुपर्ने र व्यवसाय योजना बनाउनुपर्ने उनले बताए। अहिले टिकटबाट उठाइएको पैसा नेपाली कामदार र पेट्रोलियम पदार्थलाई पुग्ने गरेको छ। 

विसं २०७० सम्म जयनगर-जनकपुर न्यारो गेजमा रेल सञ्चालन भएको थियो। न्यारो गेजलाई ब्रोड गेजमा स्तरोन्नति गर्न भारत सरकारको आर्थिक तथा प्राविधिक सहयोगमा जयनगर-वर्दिबास ७० किमी खण्डमा निर्माण सुरु भएको थियो। सो मध्ये आधा सम्पन्न भइसकेको छ। रासस