गोरखा- अचेल किसानलाई माना रोपेर मुरी उब्जाउने चटारो छ। कोही धान रोपाइँमा, कोही कोदो रोपाइँमा त कोही मकै भित्र्याउनमा व्यस्त। गोरखा नगरपालिका-११ तेह्रकिलो बजारभन्दा दुई कान्ला तल सानो टहरोमा बस्ने ५५ वर्षीय चेतबहादुर कुसुन्डालाई भने न रोपाइँको ध्याउन्न, न त बारीमा मकै सुक्ला भन्ने पीर।

आफूजस्तै दिनरात श्रम गरेर खाने दौँतरीसँग उनको समय बित्छ। लोपोन्मुख भनेर चिनिने कुसुन्डा जातिको गोरखामा एउटा मात्रै घर छ। चेतबहादुर छिमेकीले दिएको तीन आना जग्गामा एकपाखे घर बनाएर आफ्ना दुई छोरा, बुहारी र नातिनातिनीसँग बस्छन्। सम्पत्तिको नाममा घरले चर्चेको यही जग्गा हो उनको। त्यसले असार, साउन आए पो के, कात्तिक, मङ्सिर आए पो के!

'योभन्दा बाहेक टेक्ने जग्गा पनि छैन। सम्पत्ति भने पनि जे भने पनि यही अरूले दिएको जग्गा हो। यसैमा सरकारले बनाइदिएको सानो घर र दुई/चारवटा कुखुरा छन्। कुखुरा पनि थुनेर पाल्छौँ। नत्र अरूको जग्गामा गइहाल्छन्', कुसुन्डाले भने।

राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार नेपालमा कुसुन्डा समुदायको जनसङ्ख्या २५६ मात्रै छ। यसैमा पर्छ चेतबहादुरको आठ सदस्यीय परिवार। उनको परिवार विगत ४५ वर्षदेखि गोनपा-११ स्थित तेह्रकिलोमा बसोबास गर्दै हो। विसं २०३८ मा आफ्नी आमा सुमित्रा वनकीरानी कुसुन्डासँग तेह्रकिलो आएको चेतबहादुरलाई हिजै हो जस्तो लाग्छ। उनी आफू ११ वर्षको हुँदा पालुङटारको खोप्लाङबाट झिटीझाम्टो बोकेर तेह्रकिलो आएको सम्झना सुनाउँछन्।

'१० वर्षको हुँदा बा बिते, भोकले लखतरान हुँदै जुठो बारेको याद छ। बा’को काजकिरिया सकेपछि आमाले खोप्लाङमा भएको झिटी आठ हजारमा बेचेर यहाँ आएका हौँ', चेतबहादुरले भने, 'यहाँ पनि बिरालोले बच्चा सारेजस्तो, कहिले यता, कहिले उता। सायद यो तेह्रकिलो बजारमा हामी नबसेको घरै छैन। अब अरूको घरमा भाडा गरेर बसेपछि ‘छोड्दे, अन्तै जा’ भनेपछि जानैपर्‍यो!'

आमा सुमित्रा वनकिरानीले आफू र दुई छोरीलाई कहिले यता, कहिले उता सारेको कष्टकर दिन सम्झिँदा चेतबहादुर अहिले पनि गम्भीर बन्छन्। दिदीबहिनी दुवैले तेह्रकिलो बजारमा बिहे गरेकाले आफूहरू पनि दिदीबहिनी नजिकै बस्न आएको उनले सुनाए।

'दुवै जनाले क्षेत्रीसँग बिहे गरे। दिदीको बुढा ड्राइभर थिए, हामी पनि दिदीकै रेखदेखमा यहीँ बस्न आयौँ। यहाँ आएको केही समय मैले पनि भेनाकै पछि लागेर खलासीको काम गरेँ', चेतबहादुरले भने।

खोप्लाङ छोडेर तेह्रकिलो झरेको केही समयपछि आफूहरू नवलपरासी पनि पुगेको उनले बताए। 'यहाँ बस्न आएको केही समयपछि आमाले कताबाट त्यहाँ सरकारी जग्गा मिल्छ भन्ने सुनेछन्। हामी आमाछोरा नै जग्गा पाउने आसमा त्यहीँ गयौँ। जग्गा त केको मिल्थ्यो बरु उल्टै दुःख मिल्यो। आमाले अरूको घरमा काम गर्थिन्। सानो झुप्रो हालेर बसेका थियौँ। मलाई भने त्यहाँ खासै बस्न मन लागेन अनि एक वर्षपछि तेह्रकिलोमै फर्किएँ। आमा पनि म यहाँ आएको केही वर्षपछि फर्किइन्', चेतबहादुरले भने।

उनले २०-२२ वर्षको उमेरमा नजिकै पन्ध्रकिलो बस्ने कमला घर्तीसँग बिहे गरे। बिहेपछि दुईपटक कतार र एकपटक साउदी पनि पुगे। उनका दुई भाइछोरा र एक छोरी छन्। जेठो छोरो ३२ वर्षीय अनिल कुसुन्डा हाल ड्राइभर हुन्। अनिलले भच्चेककी बिमाया गुरुङसँग बिहे गरेका छन्। उनको दुईभाइ छोरा छन्।

छोरी अनिता कुसुन्डाले तेह्रकिलोमै बिहे गरेकी छिन्। कान्छो छोरो २८ वर्षीय अशोक कुसुन्डा हाल वैदेशिक रोजगारीमा छन्। भोगटेनीकी आशा गुरुङसँग विवाह गरेका अशोकका एक छोरा र एक छोरी छन्।

आफ्ना तीनैजना छोराछोरीले ४-५ कक्षा पढ्दै छोडेको उनले बताए। 'नपढ्नेलाई जति कराए पनि लाग्दैन रहेछ। सानैमा बिहे गरेर अहिले छोराछोरीको धनी भएका छन्', चेतबहादुरले भने, 'म पनि अक्षर चिन्दिनँ। छोराछोरीले के पढ्थे।'

चेतबहादुरकी श्रीमतीको भने मृत्यु भइसकेको छ। 'बुडिया बितेको त चार वर्ष भयो। आमा पनि पोहोरको चैतमा खसेकी हुन्', उनले भने, 'आफन्तका नाममा दिदीबहिनी र ससुराली छन्। आमाको माइती लमजुङको भोटेओडार हो। मावली टाढा भयो, आउजाउ छैन।'

आफू १० वर्षको हुँदा बितेका बुबा गनबहादुर कुसुन्डा को थिए? कहाँबाट आएका थिए? र उनको परिवार को हुन् भन्नेबारे चेतबहादुर बेखबर हुन्छन्। उनलाई न कुसुन्डाको भाषा थाहा छ, न रीतिरिवाज, न त वेशभूषा नै। उनले अन्यत्रका कुसुन्डा समुदायसँग चिनजान, आउजाउ पनि गरेका छैनन्। गोरखा दरबार सङ्ग्रहालयमा आफ्नो जातिको डमी राखेको देखपछि आफू खुसी हुने गरेको उनको भनाइ छ।

'अन्ततिरको कुसुन्डाहरूले त आफ्नै भाषा बोल्छन् रे भन्ने सुनेको छु। अब हामीलाई त केही थाहा छैन। बाउबाजेसँग संगत भएको भए पो आफ्नो जात, धर्म, संस्कृतिबारे केही थाहा हुन्थ्यो होला', उनले भने। आफूहरूले अरू हिन्दूसरह नै सबै चाडपर्व मनाउँदै आएको चेतबहादुरले बताए। उनी भन्छन्, 'दसैँ, तिहार सबै मनाउँछौँ। अरूले जस्तै हरेक वर्ष वायु पूजा, कुलायन पूजा पनि गर्छौं । हाम्रो कुलायन पूजामाचाहिँ भाले चढाउनुपर्छ।'

सरकारले उनको आठ जना परिवारलाई प्रतिव्यक्ति मासिक चार हजारका दरले भत्ता दिँदै आएको छ। हाल बस्दै आएको एकपाखे घर पनि जनता आवास कार्यक्रमअन्तर्गत निर्माण भएको हो। अब सरकारले लोपोन्मुख कुसुन्डा जातिको उत्थान र संरक्षणका लागि थप कार्यक्रम ल्याउनुपर्ने चेतबहादुरको भनाइ छ। सरकारले आफूहरूको लागि उचित बासस्थानको व्यवस्था मिलाउनुपर्ने उनको माग छ। रासस