गण्डकी- उत्पादनको सम्भाव्यता र बजारको मागलाई बुझेर कृषि कर्ममा लाग्ने हो भने जीविकोपार्जनका लागि विदेसिनु पर्दैन भन्ने यहाँका एक कृषकले उदाहरण दिएका छन्। पोखरा महानगनपालिका-२८ स्याङखुदी टारीका कृषक सूर्यमोहन बास्तोलाले बाँझिएको भिरालो पाखोमा सुरु गरेको मरिच खेतीबाट राम्रो आम्दानी गरेर सबैका लागि अनुकरणीय बनेका हुन्।

घरको वरिपरि हुर्केका साल, आँप, चिलाउने, कटुस, कल्की, फलेदो, कटहरलगायत विभिन्न प्रजातिका एक सयभन्दा बढी हरिया रूखका फेदमा लगाएको मरिचका बोटले निरन्तर फल दिन थालेपछि उनी हर्षित छन्। उनका अनुसार उत्पादित फल बिक्रीबाट वार्षिक एकदेखि तीन लाखसम्म आम्दानी हुने गरेको छ।

मसलामध्येको अब्बल मानिने मरिच कालो सुनका रुपमा पनि परिचित छ। बिक्री हुँदैन कि भन्नु पर्दैन, घरबाटै उत्पादित सम्पूर्ण फल बिक्री हुने गरेको उनी बताउँछन्। उनले सुकाएको मरिच प्रतिकिलो दुई हजार रूपैयाँमा बिक्री गर्दै आएका छन्। उनले २०४६ सालमा लेखनाथको भण्डारढिकस्थित आत्रय गुरुङसँग २० रूपैयाँमा किनेर ल्याएको दुईवटा बिरुवामध्ये एउटा मर्‍यो भने अर्को फस्टाएर अहिले व्यवसायका रुपमा विस्तार भएको छ। बिरुवा लगाएको पाँच वर्षमा फल दिन थालेको थियो।

सुरुका दिनमा फल उत्पादन भए पनि ज्ञानको अभावमा कहिले टिप्ने र प्रशोधन गर्ने तरिका थाहा नहुँदा त्यत्तिकै खेर गएको उनले बताए। 'पछिल्ला दिनमा कामले काम सिकाउँदो रहेछ, अहिले राम्रै आम्दानी लिन सकेको छु', रूखमा पाकेको मरिच टिप्दै कृषक बास्तोला भन्छन्, 'मरिचखेती मेरो दुहुनो गाई बनेको छ।'

अमृत कुञ्ज अर्गानिक पर्माकल्चर फर्म दर्ता गरेको बताउँदै ६० वर्षीय बास्तोला भन्छन्, 'रोग किराको प्रकोप नहुने, खासै स्याहारसुसार पनि गर्न नपर्ने, असिना, बाँदरले समेत खासै क्षति नगर्ने नगदे बाली मरिच पछिल्लो समय जीविकोपार्जनको मुख्य आधार बनेको छ।'

झन्डै २० देखि ३० मिटरसम्मको लटरम्म फलेको हरिया काला झुप्पा देख्न सकिन्छ र यतिखेर कृषक बास्तोला पाकेको मरिच टिप्न व्यस्त हुन्छन्। मरिचखेतीले उनलाई आम्दानी मात्र दिएन, विभिन्न जडीबुटी लगाएर व्यावसायिक कृषिमा लाग्न प्रेरित पनि गरेको छ। लगभग ३० रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको उनको पर्माकल्चर फर्ममा विभिन्न प्रजातिका महत्वपूर्ण जडीबुटी, अगरउड, रक्तचन्दन, रातोकेरा, सितलचिनी, फलफूललगायतका विभिन्न ५५० भन्दा बढी प्रजातिका बोटबिरुवा हुर्केका छन्।

घरबाट बाहिर निस्केपछि कुनै न कुनै प्रजातिका बिरुवा ल्याएर रोप्दै गर्दा जेठोबुढो धान उत्पादन गर्ने जग्गामा समेत हरियाली बनेको उनको फर्ममा अहिलेसम्म कुनै पनि विषादी प्रयोग भएको छैन, कम्पोष्ट मल प्रयोग गर्दै आएका छन्। सरकारीस्तरबाट हालसम्म कुनै पनि सुविधा प्राप्त नभएको बताउँदै उनले थपे, 'विषादी र रासायनिक मल प्रयोग नगर्ने फर्मलाई राज्यले चिन्न सकेको छैन।'

कृषक बास्तोलाले उत्पादित मरिचको फल बिक्रीबाट मात्र नभइ पछिल्लो समय बिरुवा उत्पादन गर्दै आएका छन्। यस वर्ष ब्याडमा दुई हजार बिरुवा उत्पादन भएका छन्। बिरुवा बिक्रीबाट ५० हजारभन्दा बढी आयआर्जन गर्ने लक्ष्य रहेको छ। बिरुवाको माग बढेको छ। प्रतिबिरुवा ३०० का दरले बिक्री गर्दै आएको बताउँदै उनले भने, 'यस वर्ष पोखरा महानगरपालिका-१९ पुरन्चौरस्थित ठूलढुंगा सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहले ३०० वटा मरिच र पिपला र पूर्वबाट पनि ५० मरिचको बिरुवाको माग रहेको उनको भनाइ छ। पछिल्लो समय घरबाटै बिरुवा बिक्री हुने गरेका छन्।'

उत्पादन गरेको बिरुवा बिक्री हुँदैन कि भन्ने छैन, बिस्तारै माग बढ्दै गएको छ। आगामी वर्ष १० हजार बिरुवा उत्पादन गर्ने लक्ष्य रहेको छ। पोखरा महानगरपालिकाका प्रमुख धनराज आचार्यले केही समयअघि उनको फर्मको अवलोकन गरी उनले उत्पादन गरेको बिरुवा महानगरले खरिद गरेर कृषकलाई वितरण गर्ने योजना सुनाएपछि बास्तोला झनै हौसिएका छन्।

उनका अनुसार पाकेको मरिचको गेडालाई एकदिन पानीमा भिजाएर गाईको गोबरसँग मिसाएर राम्ररी रगडेर पखालेर तयार भएको बीउलाई नर्सरी ब्याडमा रोपिन्छ। यो एक महिनाभित्र उम्रिन्छ र डेढ महिनामा रोप्नको लागि तयार हुन्छ। मरिचलाई कलमी, बडिङ, ग्राफ्टिङ, कटिङ (जरा र काण्ड) द्वारा प्रसारण गरिन्छ। माघ फागुनतिर माउबोटबाट दुईदेखि तीनवटा आँख्ला भएको हाँगा काटेर रोपिन्छ। कलमीलाई चाहिँदो छायाँ र पानी दिनुपर्दछ। फल दिन सुरु गरेको २० वर्षसम्म राम्रो आम्दानी दिए पनि बिस्तारै उत्पादनमा कमी आउने गरेको उनको भनाइ छ।

पोखरा महानगरपालिका-२८ स्याङखुदी टारीमा कृषक सूर्यमोहन बास्तोलाको पर्माकल्चर फर्म आयआर्जन र वातावरणीय हिसावले जिल्लाकै महत्वपूर्ण फर्म मात्र नभएर विदेशीहरुका लागि अनुसन्धानको केन्द्र पनि बनेको छ। चार दशक अघिदेखि स्वदेशमै सम्भावना देखेर कृषि कर्ममा लागेका उनको अमृत कुञ्ज अर्गानिक पर्माकल्चर कृषि फर्ममा अहिलेसम्म विभिन्न देशका एक सयभन्दा बढीले काम गरेर फर्केका छन्। 

उनका अनुसार फर्ममा इटली, चीन, अमेरिका, जर्मनी, स्वीजरल्याण्ड, जापान, पाकिस्तान, भारत, बंगलादेश, क्यानडालगायत विभिन्न १५ देशका अनुसन्धानकर्ता, विद्यार्थीहरु आएर काम गरेका छन्। उनीहरु १५ दिनदेखि दुई महिनासम्म आफ्नो परिवारको सदस्य जस्तै गरेर बस्ने र बारी खन्ने, घाँस काट्ने, मल बोक्ने, मरिच टिप्ने लगायतका सम्पूर्ण काम गर्ने गरेको उनको भनाइ छ।

वेगनास तालको जलाधार क्षेत्रमा पर्ने उक्त स्थान मरिचको लागि उपयुक्त वातावरण भएको प्रमाणीत गरेको पोखरा महानगर कृषि महाशाखा प्रमुख मनोहर कडरियाले जानकारी दिए। लहरेबाली मरिच नेपालमा एक महत्वपूर्ण मसला बाली हो। जुन विशेषगरी पहाडी क्षेत्रमा खेती गरिन्छ। किसानहरुलाई आर्थिक रुपमा सहयोग पुर्‍याउने यस बालीको विस्तारका लागि महानगरले पहल सुरु गरेको कडरिया बताउँछन्।

उनका अनुसार मसलाको राजा भनेर चिनिने मरिच बहुवर्षे सदावार, लहर झाङ हुने बाली हो। यसको बोट लहरे झाङ हुने भएकाले यसलाई सहाराको आवश्यकता पर्दछ। यसको वानस्पतिक नाम पाइपर निग्रम हो जुन पिपरेसी परिवारअन्तर्गत वनस्पति जगतमा पर्दछ। यो बालीमा मुख्य तत्व पाइपेरिन पाइन्छ जसले यसलाई पिरो बनाउँछ। सामान्यतया हामीले प्रयोग गर्ने गरेको मरिच पाकेर सुकाइएको हुन्छ जसलाई पाइपेरिकन भनिन्छ।

मरिच विशेषगरी दक्षिणी भारतरित उत्पत्ति भएको मानिन्छ, उष्ण प्रदेशीय मुलुकहरुमा जताततै खेती गरिएको देख्न सकिन्छ। विश्वमा भियतनाम, भारत, ब्राजिल, मलेसिया, इन्डोनेसिया, चीन र श्रीलंकामा यसको व्यावसायिक रुपमा उत्पादन गरिन्छ। हालको तथ्यांकअनुसार भियतनाम विश्वकै सबैभन्दा धेरै मरिच उत्पादन र निर्यात गर्ने देशका रुपमा परिचित छ, जसले विश्वको ३४ प्रतिशत मरिच उत्पादन गर्दछ। नेपालमा मोरङ, सुनसरी, झापा, रामेछाप र लमजुङलगायतका जिल्लाहरुमा मरिचको खेती गरेको पाइन्छ। 

कालो मरिचको प्रयोग विभिन्न परिकारमा मसलाको रुपमा प्रयोग गरिन्छ भने विभिन्न आयुर्वेदिक औषधि बनाउन पनि प्रयोग हुने गर्दछ। खाना पचाउने, भोक लाग्ने, खोकीको उपचार, श्वासप्रश्वास र मुटु रोगका लागि प्रयोग गरिनाका साथै दन्तमञ्जन तथा टुथपाउडरमा समेत प्रयोग हुने गरेको छ। विश्वमा अत्यधिक प्रयोग गरिएका जातहरुमा वेलानकोट्ठा, कोट्ठनदान गुणस्तरीय मानिन्छन् भने पन्नियुर हाइब्रिड जातमा पर्दछन्। यसलाई सामुदायिक वन क्षेत्रमा समेत लगाउन सकिन्छ।

मरिच विशेषगरी न्यानो, आद्र, हावापानी र बढी वर्षामा हुने, उष्ण प्रदेशीय बाली हो। पहाडी क्षेत्रको न्यानो तथा बढी आद्रता भएको ठाउँमा पनि यसको व्यावसायिकखेती गर्न सकिन्छ। समुद्री सतहदेखि एक हजार ५०० मिटरसम्म खेती गर्न सकिने यो बालीलाई दुई हजारदेखि तीन हजार मिमी पानी चाहिन्छ भने सापेक्षित आद्रता ६० देखि ९० प्रतिशत उपयुक्त हुने तथ्यांक रहेको छ। रासस