नेपालमा ई-कमर्सकाे क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण परिवर्तनहरू भइरहेका छन्। यस क्षेत्रमा आगामी वर्षहरूमा उल्लेखनीय वृद्धि हुने अपेक्षा गरिएको छ। द्रुत रूपमा बढिरहेका क्षेत्रहरूमध्ये ई-कमर्सले नेपालका व्यवसायी, उद्यमी र उपभोक्ताका लागि धेरै अवसर र चुनौतीहरू ल्याएकाे छ।

तथ्यांकअनुसार नेपाल विश्व ई-कमर्स बजारमा उल्लेखनीय खेलाडीको रूपमा उदाइरहेको छ। जुन सन् २०२४ सम्ममा ६७९.७ मिलियन अमेरिकी डलरको बजार हुने अनुमान गरिएको छ। जुन तथ्यांकले नेपाललाई ई-कमर्स राजस्वको हिसाबले बोस्निया र हर्जगोभिनाजस्ता देशहरूभन्दा अगाडि राखेको छ।

यसको वृद्धिदर २०२४ देखि २०२८ सम्म ३.२ प्रतिशत हुने प्रक्षेपण गरिएको छ। जसले सन् २०२८ सम्ममा ७७१.२ मिलियन अमेरिकी डलर परिमाणको बजार हुने अनुमान गरिएको छ। यो स्थिर वृद्धिले नेपालमा ई-कमर्सको लागि आशाजनक भविष्यलाई संकेत गर्छ।

यस वृद्धिको एक मुख्य कारक मोबाइल फोन र इन्टरनेटकाे बढ्दाे प्रयोग हो। विशेषगरी युवा समुदायमा। आर्थिक वृद्धि र सहरीकरणले पनि अनलाइन सपिङको वृद्धिमा सहयोग पुर्‍याएका छन्। जसमा काठमाडौं, पोखरा र विराटनगरजस्ता प्रमुख सहरहरू अग्रपङ्क्तिमा छन्, जहाँ अत्याधिक रूपमा ई-कमर्स गतिविधिहरू हुँदैछ।

बजार र प्रमुख वर्ग

नेपालको ई-कमर्स बजार विविध छ। जसमा सात मुख्य क्षेत्रहरूले कुल राजस्वमा योगदान गरिरहेका छन्। तीमध्ये इलेक्ट्रोनिक्स सबैभन्दा ठूलो क्षेत्र हो, जसले कुल ई-कमर्स राजस्वको २३.५ प्रतिशत भाग ओगटेकाे छ।

त्यसलाई पछ्याउँदै २०.९ प्रतिशतको साथ हबि एन्ड लिजर, १८.७ प्रतिशतका साथ फेसन, ११.७ प्रतिशतका साथ फर्निचर र होमवेयर, ९.१ प्रतिशतका साथ किराना, ८.३ प्रतिशतका साथ केयर उत्पादन र ७.७ प्रतिशतका साथ 'डीआईवाई'ले अरू भाग ओगटेका छन्।

इलेक्ट्रोनिक्स र फेसनको बढ्दो लोकप्रियता, विविध उत्पादनहरूको उपलब्धता र अनलाइन सपिङको सुविधाका कारण धेरै सुधार भइरहेको छ। यस्ता उपभोक्तामुखी क्षेत्रहरू हावी हुँदा बजारले बीटूबी ईकमर्स मा बढ्दो चासो राखिरहेकाे छ।

जसमा अनलाइन लेनदेन र दैनिक खरिद बिक्री समावेश छ। जसले गर्दा लागत घटाउन र व्यापारको प्रक्रियाहरू समाधान गर्न सहज भएकाे छ। नेपालमा ई-कमर्स इकोसिस्टम परिपक्व हुँदै जाँदा, बीटूबी ईकमर्सले विकसित बजारका परिदृश्यमा अर्को तह थप्दै, व्यवसायहरूलाई जोड्ने र वृद्धि गर्ने नयाँ अवसरहरू प्रदान गर्नेछ।

नेपाली ई-कमर्स बजारका चुनौती

सकारात्मक दृष्टिकोणका बाबजुद नेपाली ई-कमर्स बजारले यसको वृद्धिलाई असर गर्न सक्ने थुप्रै चुनौतीको सामना गरिरहेको छ। मुख्य बाधामध्ये एक सहरी क्षेत्रहरूमा ई-कमर्स गतिविधिहरूको एकाग्रता हो।

काठमाडौं र पोखराजस्ता सहरहरूले बलियो इन्टरनेट जडानको आनन्द उठाए पनि ग्रामीण क्षेत्रहरू अझै पनि कम इन्टरनेट पहुँच र प्रविधिमा सीमित पहुँचको साथ संघर्ष गरिरहेका छन्। यो डिजिटल विभाजनले दुर्गम क्षेत्रहरूमा ई-कमर्सको वृद्धिलाई बाधा पुर्‍याउँछ, अनलाइन व्यवसायहरूको पहुँचलाई सीमित गर्दछ।

अर्को महत्त्वपूर्ण चुनौती युवाहरूको विदेश पलायन पनि हो। जसले ई-कमर्स व्यवसायहरूको लागि घरेलु प्रतिभामा असर गर्छ। थप ढुवानी र लजिस्टिक जस्ता पूर्वाधारका समस्याले सामानको सहज ढुवानी र वितरणमा अवरोध खडा गरिरहेकाे छ। नेपालमा ई-कमर्सको दिगो विकास सुनिश्चित गर्न यी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न आवश्यक छ।

ई-कमर्स भविष्यको आकारमा सरकारको भूमिका

देशमा ई-कमर्सको भविष्य निर्धारण गर्न नेपाल सरकारले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नुपर्छ। ई-कमर्सका लागि अनुकूल वातावरण निर्माण गर्न सरकारले यातायात पूर्वाधार, दूरसञ्चार र डिजिटल कानूनमा सुधार गर्न ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ।

राम्रो सडक सञ्जाल र लजिस्टिक सुविधाहरूले ई-कमर्स सञ्चालनको दक्षता बढाउन सक्छ। जब कि सुधारिएको इन्टरनेट जडानले सहरी र ग्रामीण क्षेत्रहरू बीचको डिजिटल विभाजनलाई जाेड्न मद्दत गर्छ ।

यसबाहेक, डिजिटल व्यवसायहरूको नियमन गर्ने र डिजिटल उद्यमशिलता प्रसार गर्नका लागि सरकारको सहभागिता अत्यन्त आवश्यक छ, जसले एक राम्रो ई-कमर्स परिस्थितिको निर्माण गर्नमा मद्दत गर्दछ।

नेपालमा ई-कमर्सको इतिहास सन् २००० सालमा सुरु भएको हो। जब ठमेल डटकम (thamel.com) देशको पहिलो ई-कमर्स प्लेटफर्महरूमध्ये एक बनेको थियो। त्यसपछि लगातार उद्योग बढेकाे छ तर वर्तमान चुनौती निवारण गर्न र नवीनताका लागि सरकारी समर्थन अत्यन्त आवश्यक छ।

व्यापार बन्द र जागिर कटौतीको प्रभाव

नेपालमा ई-कमर्स उद्योगले हालै विभिन्नखाले झट्काहरू अनुभव गरेको छ। केही कम्पनीहरू बन्द भएका छन् र अरूले ठूलो संख्यामा कामदार कटौतीको सामना गरिरहेका छन्।

सस्तोडिल, एक समय प्रख्यात ई-कमर्स प्लेटफर्म अहिले बन्द भएको छ। जब कि बजारको सबैभन्दा ठूलो खेलाडीमध्ये एक दराजले सामूहिक कटौतीको घोषणा गरेको छ। यी घटनाक्रमहरूले ई-कमर्स उद्योगको अस्थिर प्रकृति र परिवर्तनशील बजारका अवस्थाहरू बुझाउँछ। 

यद्यपि यी घटनाहरूले छोटो अवधिमा अनिश्चितता सिर्जना गर्न सक्छ। तिनीहरूले अन्य खेलाडीहरूलाई बजारमा प्रवेश गर्न र खाली ठाउँहरू भर्ने अवसरहरू पनि प्रस्तुत गर्छन्।

नेपाली ई-कमर्स बजारको भविष्यको सफलता उनीहरूको यस्ता चुनौतीहरूमा कसरी प्रतिकृया दिन्छन् र उपभोक्ताका आवश्यकताहरू पूरा गर्न नयाँ उपायहरू खोज्ने विषयमा निर्भर गर्नेछ।

लाभदायक र दिगो नेपाली ई-कमर्स उद्योगका लागि रणनीति

नेपाली ई-कमर्स उद्योगलाई नाफामुखी र दिगो बनाउनका लागि व्यवसायी, नीति निर्माता र सरोकारवालाहरूले विभिन्न रणनीति लागु गर्न आवश्यक छ।

यी रणनीतिहरूले विद्यमान चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न र दीर्घकालीन विकासको लागि बलियो आधार निर्माण गर्न सक्छ। नेपालमा लाभदायक र दिगो ई-कमर्स उद्योग प्राप्त गर्न यी केही मुख्य कदमहरू हामी चलाउन सक्नेछाैँ।

पूर्वाधार र लजिस्टिकमा सुधार गर्ने

सहज सञ्चालन र ग्राहक सन्तुष्टि सुनिश्चित गर्न, यातायात र लजिस्टिक पूर्वाधार सुधार गर्न आवश्यक छ। यसमा राम्रो सडक निर्माण, दक्ष वितरण प्रणाली सिर्जना गर्ने र विभिन्न क्षेत्रहरूमा वितरण केन्द्रहरू स्थापना गर्ने आवश्यक छ।

डेलिभरी समय र लागत घटाएर ई-कमर्स कम्पनीहरूले आफ्नो प्रतिस्पर्धात्मकता र नाफामा सुधार गर्न सक्छन्।

इन्टरनेट जडान विस्तार गर्ने

नेपालमा ई-कमर्सको वृद्धिको प्रमुख बाधकमध्ये एउटा सीमित इन्टरनेट पहुँच हो। विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रमा। सरकार र दूरसञ्चार कम्पनीहरूले देशव्यापी इन्टरनेट कभरेज विस्तार गर्न मिलेर काम गर्नुपर्छ।

थप टेलिकम टावरहरू निर्माण गर्ने, सस्ताे इन्टरनेट प्याकेजहरू प्रदान गर्ने र दुर्गम क्षेत्रहरूमा डिजिटल साक्षरता प्रवर्द्धनका पहलहरूमार्फत उपलब्धि हासिल गर्न सकिन्छ। बढ्दो कनेक्टिभिटीले ई-कमर्स व्यवसायहरूको लागि नयाँ बजारहरू खोल्नेछ।

डिजिटल उद्यमशीलता र इन्नोभेसनलाई बढावा दिने 

ई-कमर्स उद्योगको दिगोपनका लागि उद्यमशिलता र नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। सरकार र शैक्षिक संस्थाहरूले डिजिटल उद्यमशीलतालाई प्रवर्द्धन गर्न प्रशिक्षण, मेन्टरसिप र कोषका अवसरहरू प्रदान गरेर महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छन्।

यसले प्रतिभाशाली उद्यमीहरूको पाइपलाइन सिर्जना गर्न मद्दत गर्नेछ, जसले नवीन ई-कमर्स समाधानहरू विकास गर्न र बजारको अन्तरलाई सम्बोधन गर्न सक्छ।

भुक्तानी प्रणाली र वित्तीय समावेशीकरण बढाउने

एक कुशल र सुरक्षित भुक्तानी प्रणाली ई-कमर्सको विकासका लागि महत्त्वपूर्ण छ। उद्योगले मोबाइल वालेटहरू, क्रेडिट/डेबिट कार्डहरू र डेलिभरीमा नगदसहित विभिन्न भुक्तानी विकल्पहरू प्रदान गर्ने दिशामा काम गर्नुपर्छ।

साथै ग्रामीण क्षेत्रमा बैंक खाता र डिजिटल भुक्तानीलाई प्रवर्द्धन गरी वित्तीय समावेशीकरण बढाउने प्रयास गर्नुपर्छ। यसले उपभोक्ताहरूबीच विश्वास निर्माण गर्नेछ र व्यवसायहरूको लागि 'मनी ह्यान्डलिङ' जस्ता जोखिमहरू कम गर्नेछ।

बलियो नियामक फ्रेमवर्कहरू विकास गर्ने

स्थायी व्यापार वातावरण निर्माणका लागि स्पष्ट र सुसंगत नियामक ढाँचा आवश्यक छ। सरकारले उपभोक्ता अधिकारको संरक्षण गर्दै ई-कमर्स वृद्धिलाई समर्थन गर्ने डिजिटल कानून र नियमहरू स्थापना गर्नुपर्छ।

यी नियमहरूले डेटा गोपनीयता, उपभोक्ता संरक्षण र ई-कमर्स करजस्ता क्षेत्रहरू कभर गर्न सक्छ। पारदर्शी कानूनी ढाँचाले लगानीकर्ताको विश्वास बढाउँछ र धेरै व्यवसायहरूलाई बजारमा प्रवेश गर्न प्रोत्साहित गर्नेछ।

ग्राहक अनुभव र विश्वासमा ध्यान दिने

ग्राहकको सन्तुष्टि र विश्वास एक सफल ई-कमर्स व्यवसायको आधारशिला हो। कम्पनीहरूले उत्कृष्ट ग्राहक सेवा, शीघ्र डेलिभरी, सजिलो प्रतिफल र सुरक्षित कारोबारलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।

विश्वसनीयता र ग्राहकलाई केन्द्रमा राखेर ध्यान दिनका लागि प्रतिष्ठा निर्माण गरेर ई-कमर्स कम्पनीहरूले ग्राहकप्रतिको बफादारी बढाउन र दोहोरिने व्यापारलाई आकर्षित गर्न सक्छन्।

वातावरणीय सरोकारहरूलाई सम्बोधन गर्ने

ई-कमर्स उद्योग बढ्दै जाँदा वातावरणीय स्थिरता महत्त्वपूर्ण हुन्छ। कम्पनीहरूले पर्यावरणमैत्री अभ्यासहरू अपनाउनुपर्छ। जस्तै रिसाइकल गर्न मिल्ने प्याकेजिङ प्रयोग गर्ने र कार्बन उत्सर्जन कम गर्न डेलिभरी मार्गहरू अनुकूलन गर्ने।

उपभोक्ताहरू थप वातावरणीय रूपमा सचेत भइरहेका छन् र कम्पनीहरू जसले दिगोपनप्रति प्रतिबद्धता देखाउँछन् उनीहरूले प्रतिस्पर्धात्मकता प्राप्त गर्न सक्छन्।

स्थानीय व्यवसायहरूसँग सहकार्य गर्ने

ई-कमर्स कम्पनीहरूले स्थानीय व्यवसायहरू जस्तै खुद्रा बिक्रेता, निर्माता र सेवा प्रदायकहरूसँग पारस्परिक रूपमा लाभदायक साझेदारी सिर्जना गर्न सक्छन्।

यस सहकार्यले ई-कमर्स प्लेटफर्महरूलाई उनीहरूको उत्पादन प्रस्तावहरू विस्तार गर्न, डेलिभरी लजिस्टिक सुधार गर्न र स्थानीय अर्थतन्त्रलाई समर्थन गर्न मद्दत गर्न सक्छ।  ई-कमर्स इकोसिस्टमलाई बलियो बनाउन र यसको दिगोपन सुनिश्चित गर्न सक्छन्।

नेपाली ई-कमर्स बजारको भविष्य आशाजनक देखिन्छ। आगामी केही वर्षहरूमा निरन्तर वृद्धि हुने अपेक्षा गरिएको छ। उद्योगको विस्तार इन्टरनेटको बढ्दो प्रयोग, स्मार्टफोन अपनाउने र आर्थिक वृद्धि जस्ता कारकहरूद्वारा यो सञ्चालित छ। तर दिगो विकासका लागि युवाहरूको बसाइँसराइ, ग्रामीण क्षेत्रमा कम इन्टरनेटको पहुँच र पूर्वाधारका समस्याहरू जस्ता चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गरिनुपर्छ।

ई-कमर्स क्षेत्रलाई समर्थन गर्न सरकारको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ। किनकि यसले व्यवसाय र उद्यमीहरूको लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्न मद्दत गर्न सक्छ। इन्नोभेसनमा ध्यान केन्द्रित गरेर, पूर्वाधारमा सुधार गरेर र डिजिटल डिभाइडलाई पूरा गरेर, नेपालले एक जीवन्त ई-कमर्स इकोसिस्टम निर्माण गर्न सक्छ। जसले उपभोक्ता र व्यवसायीहरूलाई समान रूपमा फाइदा पुर्‍याउँछ।

(भट्टराई आईटी अध्ययनरत विद्यार्थी हुन्)