तनहुँ- नेपाल कृषि प्रधान देश हो। यद्यपि खाद्यान्न आयात गर्नुपर्ने अवस्था छ। स्वदेशमै उत्पादन वृद्धि गरी आयातलाई निर्यातमा परिणत गर्ने उद्देश्यले संघ, प्रदेश र स्थानीय सरकारले कृषिलाई प्राथमिकतामा राखेका छन्।

उत्पादन वृद्धि गर्ने हेतुले अहिले कृषि र प्रविधिलाई विशेष प्राथमिकता दिए पनि तीनै तहका सरकारले प्रांगारिक उत्पादनलाई जोड दिएका छैनन्। प्रांगारिक उत्पादनलाई जोड दिने भनिए पनि रासायनिक मल, विषादी प्रयोग न्यूनीकरण गर्न सकिएको छैन। कृषिलाई प्राथमिकता दिँदै प्रांगारिक उत्पादनमा युवालाई परिचालन गर्न आवश्यक छ।

प्रांगारिक उत्पादनलाई प्राथमिकतामा राखी खेती गर्दै आएका शुक्लागण्डकी नगरपालिका-३ स्थित होलीग्रिन एग्रो फार्मका सञ्चालक महेन्द्रकुमार श्रेष्ठ भन्छन्, 'जैविक र प्राकृतिक कृषिबाट व्यावसायिक र आत्मनिर्भर बन्नुपर्छ।'

प्रांगारिक र वास्तविक स्वाद रहेका खानामा पर्यटक आकर्षित भएकाले यस प्रविधिलाई जोगाउन कृषि क्षेत्रमा लाग्न आवश्यक ठानिएको श्रेष्ठ बताए। पाँच वर्ष फोटोग्राफी र पर्यटन प्रवर्द्धनमा लागेका श्रेष्ठ पछिल्लो समय कृषि क्षेत्रमा लागेका हुन्।

बायोडाइनामिक कृषि तरिकाले जैविक विविधता र वातावरणमैत्री बनाउन आवश्यक रहेको उनी बताउँछन्। खेतीको मौसमअनुसार उनले प्रांगारिक मल तयार गरी खेतीपाती गर्दै आएका छन्। जसले गर्दा खाद्यान्नको स्वाद र खपत हुने गर्दछ। वास्तविक स्वाद र खपतले नै यस फार्म स्वदेश तथा विदेशबाट अध्ययनका लागि आउने गरेको उनी बताउँछन्।

श्रेष्ठ भन्छन्, 'विदेशबाट अध्ययनका लागि आउने किसानलाई राख्न सक्ने अवस्था छैन। तर यस फार्मका बारेमा थाहा पाएका विदेशी किसान अध्ययनमा आउन समय माग्ने र आउने क्रम बढ्दै गएको छ। स्वदेशकै कृषि अध्ययनरत विद्यार्थीदेखि प्राध्यापक विद्यार्थी लिएर आउन आतुर छन्। समय मिलाउनै मुस्किल भएको छ।'

समयअनुसार मलको व्यवस्थापनदेखि विभिन्न आवश्यक काम भए पनि यहाँ अध्ययनमा आउने किसानलाई समय दिन नसकेको उनले बताए। प्रांगारिक खेतीलाई प्रवर्द्धन गर्न आवश्यक रहेको श्रेष्ठ बताउँछन्। 'यहाँको माटो र प्रकृतिसँगै उत्पादन हुने स्वादको संरक्षण आवश्यक भएकाले किसानले बढी उत्पादनभन्दा गुणस्तरीयतामा ध्यान दिनुपर्छ। यसले देशलाई अध्ययनको केन्द्र बनाएर पर्यटक अझै वृद्धि गर्न टेवा पुग्नेछ', उनी भन्छन्, 'पर्यटक बढी आउनु हाम्रो देशको आयस्तर वृद्धि नै हो।'

व्यवस्थापन संकायमा स्नातकोत्तर गरेका श्रेष्ठले १२ रोपनी क्षेत्रफलको जग्गामा होलीग्रीन एग्रो फार्म सञ्चालन गरी प्रांगारिक उत्पादन गर्दै आएका छन्। पर्यटकलाई नेपालमा बढीभन्दा बढी भित्र्याउने सरकारको लक्ष्यलाई पूरा गर्न प्रांगारिक उत्पादनलाई विशेष प्राथमिकतामा राख्नुपर्ने उनको धारणा छ। प्रांगारिक खाद्यान्नमा पर्यटकको आकर्षण भएकाले यसलाई सरकारले ध्यान दिनुपर्ने र यसले नेपाल नै कृषि क्षेत्रको अध्ययनको केन्द्र बन्नसक्ने उनको भनाइ छ।

नेपालमा आउनु नै पर्यटक वैज्ञानिक अध्ययनअनुरूप प्रांगारिक कृषि उत्पादन प्रमुख हुन जरुरी रहेको श्रेष्ठको अनुभव छ। उनको फार्ममा समयअनुसारका विभिन्न प्रजातिका बोटबिरुवा, फलफूल, खाद्यान्न उत्पादन हुँदै आएका छन्। फलफूल, खाद्यान्नको वास्तविक स्वादलाई बचाउन प्रांगारिक उत्पादनलाई जोड दिनुपर्ने उनी बताउँछन्। प्रांगारिक खाद्यान्न उत्पादनका लागि विभिन्न प्रविधि र रासायनिक प्रयोगभन्दा पनि प्रकृति र ग्रहहरूको चक्रीय प्रणालीअनुरूप हुने उत्पादनमा कृषिको नियमलाई किसानले बुझ्न जरुरी रहेको श्रेष्ठको बुझाइ छ।

खाद्यान्नको वास्तविक स्वादसहितको उत्पादनका लागि ‘फोर्स ग्रोथ’ भन्दा समयानुकूल वातावरण बनाउनुपर्ने उनको अनुभव छ। वास्तविक स्वाद आउनेगरी उत्पादनका लागि उर्वर माटो बनाउन जरुरी रहने श्रेष्ठ बताउँछन्। युरिया, पोटासलगायतका केमिकलयुक्त मलको प्रयोगबाट गरिएको उत्पादनले स्वास्थ्यलाई असर गर्नुका साथै वास्तविक स्वाद नपाइने उनी बताउँछन्। 

प्रांगारिक उत्पादनको प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ भन्ने हेतुले कृषि क्षेत्रमा लागेका श्रेष्ठ भन्छन्, 'मलाई स्थानीयले पढेर पनि कृषिमा लागेको भनेर पागल भन्ने गर्थे। तर अहिले उत्पादनसँगै प्रांगारिक खाद्यवस्तु उत्पादनले पहिचान फेरिएको छ। आफूले उत्पादन गरेको खाद्यान्नको मागसमेत वृद्धि भएको छ। फार्मलाई प्रशिक्षण तथा अध्ययनको केन्द्र बन्दै गएको छ।' 

छिमेकका गाउँबाट किसान श्रेष्ठसँग परामर्श लिने गरेको उनी बताउँछन्। उनी भन्छन्, 'आफ्नो फार्म अध्ययनको केन्द्र बनाउने योजना विस्तारै पूरा हुँदै गएको छ। केही देशसम्म पुगेर प्रशिक्षण दिने अवसर मिलेको छ।' बिदाको समयमा कलेज, विद्यालयमा अध्ययनरत विद्यार्थी प्रयोगात्मक कृषि अध्ययनका लागि आउने गरेको उनले जानकारी दिए।

सीमित विद्यार्थी तथा किसानलाई फार्ममै बसेर अध्ययन गर्ने वातावरण बनाउन सफल भएको उनी बताउँछन्। प्रांगारिक उत्पादनलाई प्रवर्द्धन गर्न ग्लोबल फोरमसम्म पुर्‍याउने लक्ष्यका साथ विदेशसम्म पुगेर कृषि अध्ययनमा सहभागी हुने अवसर मिलेको उनी बताउँछन्।

स्वदेश तथा विदेशका किसानको अध्ययनको केन्द्र 

फार्ममा स्वदेश तथा विदेशबाट किसान र कृषिका विद्यार्थी अध्ययन तथा अवलोकनमा आउने गरेको उनले बताए। बायोडाइनामिक कृषि तरिकाले जैविक विविधता र वातावरणमैत्री माटो बनाउन विद्यार्थी, युवा तथा ग्लोबल फोरममार्फत प्रवर्द्धन गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ। 

श्रेष्ठ भन्छन्, 'केही समय अगाडि मात्रै यो फार्ममा विदेशबाट नेपालमा विदेशी आउने गरेका पाइन्छन्। जैविक पद्दतीबाट प्रांगारिक उत्पादनलाई प्राथमिकता दिँदै अध्ययनमा आउने विदेशी, कृषिका विद्यार्थी र किसानलाई प्रांगारिक उत्पादनमा प्रोत्साहन गर्न आफैले स्वअध्ययन गर्न फार्म स्थापना र सञ्चालनमा ल्याएको हुँ।'

सबैभन्दा पहिले आफैले स्वअध्ययनबाट काम गर्न सके प्रांगारिक उत्पादन गर्न सकिने र स्वास्थ्यमा हुने हानीलाई न्यूनीकरणमा मद्दत पुग्ने उनको बुझाइ छ। प्रांगारिक उत्पादनले नै विदेशीलाई आकर्षण गर्न सहयोग पुग्ने भएकाले अहिलेदेखि नै यसलाई प्राथमिकताका साथ सबै तहबाट साथ हुन आवश्यक रहेको उनी बताउँछन्। उनी भन्छन्, 'विदेशीको कृषि अध्ययनको केन्द्र बनाउन हामीले विषादी, विकासे मल प्रयोगलाई घटाउँदै लानुपर्छ। प्राकृतिक तवरबाट खेती गर्नतर्फ किसानलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ। यसले एक जना किसानलाई मात्र नभई देशलाई नै फाइदा पुग्नेछ।'

प्राकृतिक उत्पादन प्राथमिकतामा

प्राकृतिक उत्पादनलाई प्राथमिकतामा राखी प्रांगारिक खाद्यान्न वृद्धि गर्न ग्लोबल फोरममा पुर्याउन सके नेपालको पहिचानमा समेत टेवा पुग्ने श्रेष्ठ बताउँछन्। जीव विज्ञान र माटोको अध्ययनबाट नै आफू कृषिमा आकर्षित भएको उनी बताउँछन्। जीव, प्रकृति, वातावरण, वास्तु तथा अन्तरिक्षको विज्ञानअनुसार कृषि पेसा गर्नसके उत्पादन अर्गानिक हुने उनको बुझाइ छ।

अध्ययनलाई आफूले प्रयोगमा ल्याउने गरेको र सधैँ अध्ययन र अनुसन्धान गर्दै कृषि कर्म गरिरहेको उनी बताउँछन्। उनी भन्छन्, 'तालिमभन्दा स्वअध्ययनले आफूलाई अर्गानिक खेतीमा आकर्षिकत हो। किसानले बाहिर खर्च गर्ने होइन भन्ने मान्यता छ।'

श्रेष्ठको फार्ममा एक सयभन्दा बढी प्रजातिको फलफूल तथा कृषि उत्पादन हुने उनी बताउँछन्। प्रांगारिक तथा जैविक विविधतायुक्त खाद्यान्न उत्पादन गर्दै आएको उनले बताए।

जति घाँस उति माटो उर्वर

किसान खेतबारीमा घाँस बढी भएमा दिक्क मान्ने गरेका हुन्छन्। तर जति खेतबारीमा घाँस उम्रिएको पाइन्छ, उति नै माटो उर्वर हुने किसान श्रेष्ठको भोगाइ छ। वास्तुशास्त्र र धार्मिक मान्यतासँग कृषि उत्पादनसमेत एकापसमा जोडिएको श्रेष्ठ बताउँछन्।

प्रकृति, धार्मिक, वास्तुशास्त्र र ज्योतिषशास्त्रसमेत कृषि उत्पादनसँग जोडिएर रहने गरेको उनको प्रयोगात्मक विश्वास छ। प्राकृतिक उत्पादन गरिएको ठाउँमा चराचुरुङ्गी, कीरा, फट्याङ्ग्रा आउने र कृषि उत्पादनमा प्राकृतिक मल प्राप्त हुने उनी बताउँछन्। खेती गर्दा खेतबारीको छेउछाउमा रूखबिरुवा लगाएमा विभिन्न रोगको समेत निराकरण गर्न सकिने उनको अध्ययनले प्रमाणित गरेको बताउँछन्।

भौतिक पूर्वाधारको विकास जरुरी

कृषि उत्पादनलाई प्रवर्द्धन र विकासका साथै आयस्तर वृद्धि गर्नका लागि भौतिक पूर्वाधार विकास गर्नुपर्ने श्रेष्ठले बताए। कृषिमा आत्मनिर्भर बनाउनका लागि बजार व्यवस्थापन गर्न जरुरी रहेको उनी बताउँछन्। कृषि उत्पादन गरेपछि बजारसम्म पुर्याउनका निम्ति सडक, यातायात र सञ्चारको सुविधा हुनुपर्ने उनको भनाइ छ। कृषिलाई अनुदान दिनुभन्दा यी तीन क्षेत्रको विकास गर्न सके उत्पादित कृषि उपजको बिक्री वितरणमा सहज हुने प्रयोगात्मक अध्ययनले देखाएको श्रेष्ठ बताउँछन्।

प्रांगारिक मल उत्पादन र प्रयोग

किसानलाई आफ्नो थोरै जग्गामा लगाइएको खेतबारीबाट धेरै उत्पादन लिने अपेक्षा हुन्छ। छोटो समयमा धेरै उत्पादन गर्नका लागि किसानले फोर्स ग्रोथ गराउने गरेकोप्रति उनको चिन्ता छ। प्राकृतिकरूपमै उत्पादन धेरै गर्न सकिने उनको प्रयोगात्मक अध्ययन छ। कृषि उपजको अर्गानिक स्वाद ल्याउनका लागि उहाँले माटोलाई उर्वर बनाउन आफैले प्रांगारिक मल उत्पादन गर्छन्। माटोलाई आवश्यक पर्ने मल, कीरा फट्याङ्ग्रा भगाउनका लागि औषधिसमेत आफै घरमा बनाउने बनाउँछन्।

बजारमा आउने गरेको रासायनिक मलको प्रयोग भने खेतबारीमा प्रयोग गर्दैनन्। प्रांगारिक उत्पादनका लागि आवश्यक पर्ने मलसमेत आफैले निर्माण गर्ने विभिन्न तरिका रहेको बताउँदै उनले अध्ययन र प्रयोग गर्दै आएका छन्।

खाद्यान्नको खपत 

धेरै ठाउँका किसानले उत्पादन गरेका खाद्यान्न, फलफूलले बजार नपाएको भन्ने गुनासो आउने गरेको छ। तर उनको फार्ममा उत्पादित वस्तुको भने बढिरहेको छ। बजारको मागअनुसारको वस्तु पुर्‍याउन नसकेको उनी बताउँछन्। फार्ममा उत्पादित वस्तुमा वास्तविक स्वाद भएकाले धेरै ठाउँबाट पहिले नै माग गर्ने गरेको उनले बताए।

श्रेष्ठको फार्ममा उत्पादित धान, मकै, गहुँ, भटमासलगायतका खाद्यान्न धेरै ठाउँमा खपत हुँदै आएको छ। स्थानीय बजारमा नै यस फार्ममा उत्पादित वस्तुले बजार पाउने गरेको उनी बताउँछन्। मकैका विभिन्न प्रजाति, भटमास, धानको समेत धेरै प्रजाति लगाउने गरेको र उत्पादनसमेत राम्रो रहेको उनले बताए।

प्रकृतिको चक्रीय प्रणालीलाई अवलम्बन गर्नसके उत्पादनमा वृद्धि हुने होली एग्रोका सञ्चालक श्रेष्ठ बताउँछन्। एउटै ठाउँमा सधैँ एउटै प्रजातिका कृषिखेती गर्दा पनि उत्पादनमा कमी आउने उनको बुझाइ छ। चक्रीयरूपमा कृषि कर्म गर्नसके उत्पादन मनग्य हुने उनको अध्ययनले बताउँछ।

श्रेष्ठ भन्छन्, 'एक वर्ष धान लगाइएको ठाउँमा अर्को वर्ष मकै लगाउने गर्नुपर्छ। मकै लगाइएको ठाउँमा अर्को वर्ष अरू खेती गर्नुपर्छ। अनिमात्रै उक्त स्थानको माटो मलिलो हुन्छ। उत्पादनमा ह्रास आउँदैन।' सधैँ एकै प्रकारका खाद्यान्न बाली लगाउनुभन्दा वर्षैपिच्छे फेर्न सकिएमा त्यसबाट उत्पादनमा पर्ने नोक्सानी व्यहोर्नु नपर्ने उनी बताउँछन्।

रासायनिक मल र विषादीबिनाको खेती 

आजकल रासायनिक मलबिना खेती नै हुँदैन भन्ने धारणालाई चिर्दै आएको छ होली ग्रिन एग्रो प्रालि। रासायनिक मल अभावले खेती भएन भन्दै आएका किसानलाई प्रांगारिक खेतीतर्फ प्रोत्साहित गर्दै आएको छ। किसानले पर्याप्त नभएको भनी गर्दै आएको गुनासोलाई चिर्नु आवश्यक देखिन्छ।

उत्पादन बढी लिने आसले किसानले कालोबजारीका रासायनिक मल खरिद गर्ने गरेका छन्। रासायनिक मलबिना खेती सप्रिँदैन भन्ने भ्रम चिर्नुपर्ने सरकारको प्राथमिकता हुनुपर्छ। अधिंकाश किसान रासायनिक मल र विषादीमा बानी परे पनि रासायनिक मल बिना पनि खेती सम्भव छ भन्ने तथ्यलाई केही किसानले भने पुष्टि गरेका छन्। 

किसान महेन्द्र श्रेष्ठले अर्गानिक खेती गर्दै आएको करिब १२ वर्ष भयो। बायोडायनामिक खेती पद्दतीबाट स्वअध्ययन गरेर त्यसैको प्रयोग गरिरहेका श्रेष्ठ रासायनिक मलले देशलाई ठूलो नोक्सानी पुर्‍याइरहेको बताउँछन्। रासायनिक मलले एकाध वर्ष केही बढी उत्पादन दिए पनि यो दीर्घकालीन समाधान नभएको र बर्सेनि माटोको उर्वरशक्ति नष्ट गरिरहेको उनी बताउँछन्।

'रासायनिक मल र विषादीले कालान्तरमा हामीलाई रोगी बनाउँछ। मानिस लागुऔषधको कुलतमा फसेजस्तै रासायनिक मलले माटोलाई दुर्व्यसनयुक्त बनाउँछ। माटोलाई सधैँभरि स्वस्थ र जीवित राख्न दिँदैन।' श्रेष्ठले घर वरपर, खेतबारी, वनजंगलमा नै पाइने झारपात र घरमै पालिएका पशुको गोबरबाट जैविक मल उत्पादन गर्छन्।

गोबर, सिस्नो, आख्लेझारलगायत विभिन्न झारको प्रयोग गरेर तयार पारिने मलले जमिनलाई स्वस्थ बनाउनुका साथै सुक्ष्म जीवाणु बचाउन तथा बढाउन, बोटविरुवाको जरा मजबुत बनाउन, वास्तविक स्वादयुक्त गुणस्तरीय उपज उत्पादन गर्न मद्दत पुर्‍याउने बताउँछन्। 'प्रांगारिक मल बनाउन चाहिने स्रोत हाम्रै वातावरणमा छन्। मल हुने कच्चा पदार्थलाई हामीले फोहर सम्झेर फलिरहेका छौँ। हाम्रै वरपर औषधीय मूल्यवान झारपात, बोटबिरुवा छन्। खेतीमा आवश्यक हुने जैविक औषधि उत्पादन गर्न सकिन्छ', उनी भन्छन्।

बजार सीमित व्यक्तिको कब्जामा भएकाले प्रांगारिक उत्पादन गर्ने किसानलाई प्रोत्साहन नमिलेको श्रेष्ठ बताउँछन्। सरकारले नै प्रांगारिक खेती पद्दती गर्ने, रैथाने उत्पादन बढाउने र त्यसको बजारीकरण गर्ने नीति लिइनुपर्ने उनको भनाइ छ।

उनी भन्छन्, 'प्रायः सबै किसानले मकै लगाउँछन्। हामी मकै फलाउँछौँ तर मकैको कुकिज विदेशको खान्छौँ। मकैबाट धेरै चिज बनाउन सकिन्छ तर हाम्रो ध्यान त्यता छैन, मकै केबल पशु आहारामात्रै भइरहेको छ। जबकि पशुलाई हामी घाँसले मात्रै पनि पाल्न सक्छौँ।' 

एक अञ्जुली माटोभित्र छान्नै नसकिने अथाह जीवाणु छन्। योचाहिँ जीवाणु चाहिँदैन भनेर विष हाल्दा त अरु धेरै जीवाणु मर्ने गर्दछन्। जसले गर्दा उत्पादन गरिएको खानामा विषादी मिसिएको हुन्छ। मानिसको स्वास्थ्य जैविक विविधतासँग जोडिएकाले सचेत हुन आवश्यक रहेको छ। यसको कार्यान्वयनका लागि किसानलाई जानकारीको खाँचो छ भने सरकारले नीति ल्याउन ढिला गर्न नहुनेमा विज्ञको अध्ययनले बताएको छ। रासस