सुर्खेत- समुद्री सतहदेखि एक हजार तीन सय मिटरदेखि एक हजार आठ सय मिटरसम्म पैयुँ र गुराँस पाइन्छ। हेमन्त ऋतुको सुरुवातसँगै पैयुँ ढकमक्क फुल्न थाल्छ। गुराँस वसन्त ऋतुको प्रारम्भमा फुल्छ। हिउँद लागेसँगै पैयुँ फुल्न थाल्छ। यसको  रस माहुरीका लागि प्रमुख आहारा हो। 

पैयुँ  फुल्न थालेपछि पहाडी क्षेत्रमा गहुँखेती गर्न थालिन्छ। विभिन्न धार्मिक गतिविधिमा पैयुँका हाँगा प्रयोग गर्ने गरिन्छ। तर पछिल्लो समय पैयुँ  हराउँदै गएको छ। गुराँस फुल्ने समयमा परिवर्तन आउन थालेको पाइएको छ।

दैलेखको गुराँस गाउँपालिका-७ जिम्राका भीमबहादुर खड्का उमेरले ७३ वर्षका भए। उनले थाहा पाउने बेलादेखि नै घर वरपर पैयुँका बिरुवा प्रसस्त थिए। जब पैयुँ फुल्न थाल्थे त्यतिबेला वन ढकमक्क देखिन्थ्यो। तर केही वर्षदेखि पैयुँका बिरुवा हराउँदै गएको खड्का बताउँछन्। 'पहिला त पैयुँ वनैभरी थियो', उनी भन्छन्, 'कात्तिक लाग्न थालेपछि फुलेर ढक्कमक्क हुन्थ्यो, पछिल्लो समय त यो बिरुवा हराउँदै गएको छ। विवाह गर्दा, पूजाआजा गर्दा पैयुँ चाहिन्छ, कूल पूजा गर्दासमेत मौलो पैयुँकै हाल्नुपर्ने हुन्छ। तर अहिले यो पाउन छाडेको छ।' 

गुराँस-८ का जगत विसी पनि पैयुँ लोप हुन थालेको देखेर अचम्मित बनेका छन्। 'यो बिरुवा एकैपटक सबै ठाउँमा हराउँदै गएको छ, यसको कारण के होला', उनी प्रश्न गर्दै भन्छन्, 'यो हराउनु सामान्य कुरा होइन।'

पैयुँ नेपालको रैथाने वनस्पति हो। गुराँस-८ का महेश केसी पैयुँ हराउँदा यसले समग्र पर्यावरणमा असर पार्न सक्ने बताउँछन्। यसको संरक्षणमा सबैले चासो दिनुपर्ने उनको सुझाव छ। यही क्षेत्रमा लालीगुराँस प्रशस्त पाइन्छ। स्थानीयवासीका अनुसार गुराँस पहिला फागुनदेखि फुल्न थाल्थ्यो। तर अहिले पुस महिनादेखि नै फुल्न थालेको छ। गुराँस गाउँपालिकाको कालिका माविमा वातावरण विषय अध्यापन गराउँदै आएका शिक्षक लोकबहादुर खड्का लालीगुराँस फुल्ने समयमा परिवर्तन आएको बताउँछन्।

'पहिला लालीगुराँस फुल्न थालेपछि वसन्त ऋतुको आगमन भयो भनेर बुझ्ने गरिथ्यो। यो फागुनदेखि फुल्न थाल्थ्यो। तर अहिले त पुसदेखि नै फुल्न सुरु गर्छ।' शिक्षक खड्का पहाडी क्षेत्रमा पाइने अन्य बिरुवा पनि फुल्ने समयमा परिवर्तन आएको पाइएको बताउँछन्।

पैयुँलगायत वनस्पति हराउँदै जानु र फूल फुल्ने समयमासमेत परिवर्तन हुनुको कारण जलवायु परिवर्तनको असर भएको मध्यपश्चिम विश्वविद्यालयमा विज्ञान संकायमा अध्यापन गराउँदै आएका प्रध्यापक डा पुष्पराज आचार्य बताउँछन्। उनी भन्छन्, 'अहिले विश्वमै तापमानमा वृिद्ध भइरहेको छ। जलवायु परिवर्तनको असर हरेक क्षेत्रमा परिरहेको छ। तापमान वृद्धिको असर फूल फुल्ने बिरुवामा अधिक पाइएको छ।' पैयुँ हराउँदै गएको बारेमा अध्ययन अनुसन्धान आवश्यक रहेको उनको भनाइ छ।

रामप्रसाद गौतम ३० वर्षदेखि कृषि र वनको क्षेत्रमा काम गर्दै आएका छन्। उनले काठमाडौंमा नेपाल कृषि बीउबिजन केन्द्र स्थापना गरेर विभिन्न प्रजातिका बिरुवाको बीउ तथा बेर्ना वितरण गर्दै आएका छन्। पैयुँ  नेपालका पहाडी क्षेत्रका वनमा आफै उम्रिने बिरुवा भए पनि गौतमले आफ्नो संस्थाबाट यो बिरुवाका बीउ र बेर्ना उत्पादन गरी वितरण गर्दै आएका छन्। 'पैयुँ लोप हुन थालेपछि यसको संरक्षणका लागि बीउ उत्पादन गर्न थालिएको हो', उनले भने।

कर्णाली प्रदेशको उद्योग पर्यटन, वन तथा वातावरण मन्त्रालयका प्रवक्ता रेणुका न्यौपाने केही बिरुवाको संरक्षणका लागि काम भइरहेको बताउँछन्। 'पैयुँ लोप हुँदै गएको विषयमा त  खोज अनुसन्धान भएको छैन', उनले भने। आगामी आर्थिक वर्षदेखि यस विषयमा प्रदेश सरकारले कार्यक्रम ल्याउने प्रवक्ता न्यौपानेले बताए। रासस